Vrijheid: een historische bijsluiter

Tik het woord ‘vrijheid’ in bij één van de verschillende zoekmachines op het internet en miljoenen hits stellen zich in ordelijke tientallen voor u op. Dat is ook niet zo gek, want er zijn veel verschillende soorten van vrijheid: bijvoorbeeld filosofische vrijheid (is er vrije wil?) en vrijheid van staten (zelfbeschikkingsrecht of onafhankelijkheid). De meest alledaagse vorm van vrijheid is echter wat Wikipedia sociologische vrijheid noemt ofwel de maatschappelijke en politieke variant. Hier vallen rechten onder als vrijheid van godsdienst en vrijheid van vereniging en vergadering. Voor de meeste westerlingen zijn dit zulke vanzelfsprekendheden geworden dat we vaak met een mengeling van verwondering en medelijden neerkijken op tweede en derde wereldlanden waar deze rechten niet gegarandeerd zijn. Maar hoe vanzelfsprekend zijn deze rechten eigenlijk voor ons? Vrijheid is, hoe raar het ook klinkt, een moderne uitvinding.

In de Amerikaanse beleving zijn de Declaration of Independence (4 juli 1776), overigens gebaseerd op de Unie van Utrecht uit 1579, en de Amerikaanse grondwet van 1787 de eerste stappen richting de huidige sociaal-politieke vrijheden. De onafhankelijkheidsverklaring werd echter voornamelijk geschreven tegen de Engelse koning George als tiran, omdat hij in de ogen van de kolonisten de democratische vertegenwoordiging van de koloniën in Engeland en de economische groei van die gebieden tegenhield. Dat daar expliciete vrijheden bij hoorden werd pas later duidelijk. Als we dan toch een (symbolische) datum willen aanwijzen als startpunt kan er beter gekozen worden voor 26 augustus 1789. Op die dag keurde de Franse Assemblée Nationale namelijk de Déclaration des Droits de l’Homme et du Citoyen goed. De basis van macht lag niet langer in Goddelijke handen, maar werd gebaseerd op volkssoevereiniteit. Daarnaast verloren adel en geestelijkheid hun privileges: iedereen werd gelijk voor de wet. De verklaring van de rechten van de mens is één van de weinige historische documenten die heden ten dage nog steeds actueel is. Een kleine tweehonderd jaar na dato werd het zelfs gebruikt om model te staan voor vergelijkbare documenten van de Europese Unie.

Begrippen zoals individuele vrijheid, individuele rechten en rede komen natuurlijk niet ineens uit de lucht vallen, maar kunnen herkend worden als exponenten van de verlichting. Geïnspireerd door de renaissance en de reformatie werd de Franse revolutie de uitbarsting van ideeën die al langer in de lucht hingen. Het spreekt voor zich dat de zoeven genoemde principes nog steeds van grote waarde zijn voor onze samenleving en daar een grote stempel op drukken. Denk bijvoorbeeld aan de scheiding der machten die sinds die tijd bestaat tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht: de basis van democratie.

Het is dan echter nog niet gewonnen, de opkomst en nederlaag van Napoleon in 1810 betekent een restauratie van de oude situatie in Europa. Een kleine veertig jaar later slaat in 1848 toch weer de vlam in de pan. Tijdens dat zogenaamde revolutiejaar werden overal in Europa monarchieën omver geworpen en republieken uitgeroepen. Geen bloedige schermutselingen in Nederland tussen betogers en leger, maar om die te voorkomen vroeg Willem II aan Johan Thorbecke om een grondwet voor zijn kikkerlandje te schrijven. In deze grondwet werden bijvoorbeeld vrijheid van onderwijs en vrijheid van vereniging en vergadering vastgelegd. In 1983 worden echter pas grondrechten aan de grondwet toegevoegd die we al eerder zagen bij de Franse verklaring van de rechten van de mens, zoals vrijheid van meningsuiting, maar ook bescherming van burgers tegen discriminatie.

Een grondwet zegt natuurlijk niet alles over de notie van vrijheid binnen een samenleving. Het laat echter wel zien dat de maatschappij op bepaalde momenten dusdanig van gedachten veranderd is en deze gedachten hoog waardeert dat ze geoormerkt dienen te worden als grondrechten voor de Nederlandse burger. Het is deze langzame ontwikkeling die het begrip vrijheid heeft doorgemaakt die het tot de vanzelfsprekendheid van vandaag heeft gemaakt. Maar voor hoe lang zij nog een vanzelfsprekendheid zal blijven?

JvV

Tweet This Post

Tags: Historisch, vrijheid

Dit bericht is geplaatst op Woensdag, februari 17, 2010 om 22:38 en is geplaatst in categorie Historisch. U kunt reacties op dit bericht volgen met de RSS 2.0 feed. U kunt hier een reactie achterlaten.