Herinnering: over oorlog, film en de verhalen die we kiezen

De nauwelijks als lippen te omschrijven lijnen van de wat onnozele jongensmond sluiten zich enthousiast om de hals van de waterfles, alsof het niet plastic, maar iets vergelijkbaars van vlees en bloed is. Het leidt me af van de spreker die betoogt dat een veelheid van kennis over de holocaust, leidt tot gif over de vernietiging die weer leidt tot speelsheid over de holocaust die zich uit in Auschwitslego. (#voorbeeld#) Het is afgelopen woensdag, ik ben op de Holocaust Memorial Day (HMD) in Utrecht, waar zich, ondanks de tentamens en de onchristelijke tijd waarop men blijkbaar over de vernietiging van allerlei ongewensten tijdens de Tweede Wereldoorlog moet praten, een man of dertig op het symposium afgekomen. Normaal gesproken had ik er het nut niet van ingezien om u hierover te berichten, maar ik zat net de filmklassieker All Quiet on the Western Front (1930) te kijken, toen ik weer aan woensdag terug moest denken.

Eén van de sprekers betoogde dat de collectieve herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in de afgelopen vijf en zestig jaar na het einde van de oorlog radicaal veranderd is. Gedurende de jaren van opbouw was er behoefte aan rolmodellen, helden en voorbeelden waar men zich aan kon spiegelen. Gaandeweg, terwijl de samenleving aan het einde van de jaren zestig zelfkritischer wordt, veranderd deze houding in eentje waar de verschrikkingen centraal staan: “dit nooit meer.” Mijn moeder, die de respectabele leeftijd van 61 heeft bereikt in juni van het afgelopen jaar, heeft geen onderwijs genoten over de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, maar meer de bezetting en de bevrijding. Toen mijn geschiedenis docent, degene die ik er tot op de dag van vandaag voor verantwoordelijk houd dat ik nu een studie doe zonder duidelijk beroepsperspectief, vertelde echter voornamelijk over de concentratiekampen. Dagboeken van jongens en meisjes van onze leeftijd continue als voorbeeld nemend. Het was een lieve man, die het beste met ons leerlingen voorhad, beter dan wijzelf in sommige gevallen.

De bovengenoemde film is meerdere keren onderscheiden en zeer populair in zijn tijd, maar nu is het een vrij onbekende film. Ik heb hem eens geprobeerd te kijken met een aantal ploeggenoten van het roeien, maar aangezien zij over het algemeen het geduld hebben van een drie maanden oude labradorpup heb ik onder dwang de film na vijf minuten weer uit moeten zetten. De film is waarschijnlijk zo bekend geworden, omdat het impliciet één grote pacifistische boodschap is. In de openingsscène zien we een docent die een romantisch beeld schept van de oorlog, hij zweept zijn leerlingen op om zich aan te melden voor het leger, te sterven voor het vaderland als dat nodig is, altijd als ik dat zie ben ik blij dat mijn docent het bij dagboeken gehouden heeft. Aan het einde van de film komt één van de jongens die de bloedbaden wonderwel overleefd heeft zijn oude school binnen, de docent is andermaal bezig een klas jongetjes op te jutten dienst te nemen en hij hoopt dat zijn oud-leerling daaraan bij te dragen. Gek genoeg wil de jongen dat niet en zegt: “When it comes to dying for your country, it’s better not to die at all. Millions of men are dying for their country and what good is that?”

Die zin staat in schril contrast met zinnen geschreven door Amerikaanse scriptschrijvers en geregisseerd door Amerikaanse regisseurs als het gaat over de Tweede Wereldoorlog. Neem Band of Brothers. Een prachtige serie, die vernuftig weergeeft hoe een band kan ontstaan tussen een groep individueel zo verschillende mannen als ze dingen meemaken die nauwelijks te beseffen zijn voor ons. Een groot verschil met All Quiet is de toon: Easy-company doet zijn morele plicht in BoB. Sterven voor het vaderland is spijtig, maar noodzakelijk om het Duitse kwaad uit te roeien, en (achteraf) vitaal voor de Europese bevrijding. Het is deze gedachte die in vrijwel alle Tweede Wereldoorlog films en series van onze voormalige kolonie terug te vinden is. Die cinematografische hoogtepuntjes blijven uiteraard niet behouden tot slechts de ogen van de Amerikaanse natie, maar in een staaltje fraai cultureel contrakolonialisme worden die getransporteerd over de gehele wereld. Het effect ervan is dat ook wij in Europa zijn gaan geloven in dit sprookje.

Als kleine jongen werd ik veelvuldig voorgelezen uit de sprookjes van de gebroeders Grimm en een ieder die vroeger (of nu) al die fantastische verzinsels hoort weet dat er altijd een kern van waarheid in zit. Zo ook in deze, natuurlijk was de inmenging van de Amerikanen voor levensbelang voor de vrijheid van de Europese naties en is een zekere mate van respect voor de mannen die zich vrijwillig aanmeldden om voor die vrijheid te vechten, op een continent vele duizenden kilometers bij hen vandaan, gepast. We mogen echter niet de rol van de Russen vergeten. Zonder hen was het veel minder waarschijnlijk geweest dat de geallieerden na hun landing in Normandië zo relatief snel hadden kunnen doorstoten. Daarnaast hebben zowel zij als de Duitsers enorme verliezen geleden op het Oostfront, dat vanuit Russisch perspectief ook westelijk was.

Ongeacht de grote rol die de Amerikanen zichzelf toegeëigend hebben moeten we ons afvragen of een boodschap dat het de plicht is van een soldaat te sterven voor het vaderland een wenselijke is. In All Quiet is de jongen die in opstand komt tegen zijn vroegere meester een gladde, soepele jongen. De acteur speelt een rol wiens enige doel is in de harten van de kijkende jongens te kruipen, een onmogelijke jongen te spelen eigenlijk die stiekem iedereen wil zijn. Contrasterend is de twijfelende jongen in BoB een zielepiet, een watje, een nul. Een twijfelende soldaat is onwenselijk en moet zo snel mogelijk verwijderd worden alsof het onkruid is in een bloeiend bloemenperk.

Al schrijvend besef ik me dat ik weer eens veel te veel geschreven heb en het nu maar voor gezien moet houden. Waarschijnlijk heeft u me al wel begrepen.

JvV

Tweet This Post

Tags: actualiteit, geschiedenis, herinnering, holocaust, oorlog, tweede wereldoorlog

Dit bericht is geplaatst op Zaterdag, januari 30, 2010 om 15:52 en is geplaatst in categorie Actualiteit. U kunt reacties op dit bericht volgen met de RSS 2.0 feed. U kunt hier een reactie achterlaten.